Πολλές φορές ακούμε τους όρους «Πτυχίο Βυζαντινής Μουσικής» και «Δίπλωμα Βυζαντινής Μουσικής». Ωστόσο, δεν είναι απολύτως σαφές σε τι ανταποκρίνονται, πώς μπορεί κανείς να τα αποκτήσει και ποια η διαφορά τους. Τα πράγματα περιπλέκονται ακόμα περισσότερο με τη χρήση και άλλων παρεμφερών όρων όπως «Πτυχίο Ιεροψάλτου», «Πτυχίο Μουσικοδιδασκάλου» και «Δίπλωμα Μουσικοδιδασκάλου».
Τι είναι το «Πτυχίο» και το «Δίπλωμα» της βυζαντινής μουσικής
Αν θέλαμε να ορίσουμε τι είναι το Πτυχίο και το Δίπλωμα Βυζαντινής Εκκλησιαστικής Μουσικής θα λέγαμε ότι είναι τα αναγνωρισμένα πιστοποιητικά, που παρέχει το Ελληνικό Κράτος σε κάποιον που ολοκληρώνει επιτυχώς έναν συγκεκριμένο κύκλο σπουδών γύρω από τη βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική. Να σημειώσουμε εδώ ότι οι συγκεκριμένοι τίτλοι σπουδών δεν είναι ισότιμοι με τους πανεπιστημιακούς πτυχιακούς και μεταπτυχιακούς τίτλους σπουδών.
Η μουσική εκπαίδευση στην Ελλάδα εποπτεύεται από το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού και αυτό είναι που πιστοποιεί και τους εν λόγω τίτλους σύμφωνα με τις διατάξεις που ορίζονται από Βασιλικό Διάταγμα του 1957 (ΦΕΚ 1957-11-11, αρ. φύλλου 229) αλλά και άλλες νεότερες υπουργικές αποφάσεις και εγκυκλίους.
Προϋποθέσεις για την απόκτηση επίσημου τίτλου σπουδών
Οποιοσδήποτε μπορεί να δοκιμαστεί για την απόκτηση Πτυχίου εφόσον έχει φοιτήσει και έχει ολοκληρώσει τα πέντε έτη σπουδών που ορίζονται από την Πολιτεία. Για το Δίπλωμα αντίστοιχα απαιτείται επιπλέον φοίτηση τουλάχιστον δύο ετών. Οι υποψήφιοι για πτυχιακές εξετάσεις πρέπει να είναι απόφοιτοι Λυκείου ή άλλης ισότιμης Σχολής.
Ωδεία και Σχολές Βυζαντινής Μουσικής
Στις μέρες μας υπάρχουν αρκετά μουσικά εκπαιδευτικά ιδρύματα, τα οποία περιλαμβάνουν στο πρόγραμμά τους την εκκλησιαστική μουσική. Αυτά είναι είτε Ωδεία, που έχουν Τμήμα Βυζαντινής Μουσικής, είτε Σχολές Βυζαντινής Μουσικής. Τα μουσικά εκπαιδευτικά αυτά ιδρύματα μπορεί να λειτουργούν από ιδιωτική πρωτοβουλία ή στο πλαίσιο δραστηριοτήτων διαφόρων φορέων, όπως Μητροπόλεις, ενορίες, Σύλλογοι και Δήμοι. Όσα από αυτά είναι αναγνωρισμένα από το Κράτος, σημαίνει ότι έχουν τη δυνατότητα έκδοσης πιστοποιητικών σπουδών (Πτυχίων και Διπλωμάτων) με κρατική αναγνώριση. Εκείνα που δεν έχουν κρατική αναγνώριση εκδίδουν τίτλους σπουδών με διάφορες ονομασίες (συνήθως ως «Πτυχίο Ιεροψάλτου», «Πτυχίο Μουσικοδιδασκάλου» και «Δίπλωμα Μουσικοδιδασκάλου») προκειμένου να πιστοποιήσουν την ολοκλήρωση των αντίστοιχων μαθημάτων. Για την ιστορία του πράγματος να αναφέρουμε ότι οι τίτλοι αυτοί καθιερώθηκαν από το Ωδείο Αθηνών, το αρχαιότερο ωδείο στην Ελλάδα, που ίδρυσε το πρώτο τμήμα Βυζαντινής Εκκλησιαστικής μουσικής το 1904.
Τρόπος απόκτησης Πτυχίου ή Διπλώματος Βυζαντινής Μουσικής
Τα υποχρεωτικά μαθήματα
Αναφέρθηκε ήδη ότι το Πρόγραμμα Σπουδών προβλέπει πέντε έτη για την απόκτηση Πτυχίου. Κάθε έτος περιλαμβάνει θεωρητικά και πρακτικά μαθήματα στα οποία είναι έτσι κατανεμημένη η διδακτέα ύλη (βλ. Αναλυτικά τη διδακτέα ύλη ανά έτος εδώ: ΦΕΚ 1957) ούτως ώστε ο μαθητής να ακολουθήσει μια πορεία συνεχούς εξέλιξης. Αυτό σημαίνει ότι ο μαθητής καλείται να αφομοιώσει και να διεξέλθει την ύλη σταδιακά και βαίνοντας από πιο απλά μαθήματα σε ολοένα και πιο τεχνικά και απαιτητικά. Παράλληλα έχει τη δυνατότητα να γνωρίσει όλο το φάσμα της εκκλησιαστικής μουσικής δημιουργίας από το Ειρμολόγιο και το Αναστασιματάριο, το Δοξαστάριο και το αργό Στιχηράριο μέχρι την Παπαδική και το Καλοφωνικό Ειρμολόγιο.
Η συχνότητα των μαθημάτων, η μουσική δεκτικότητα και πρόοδος των μαθητών αλλά και άλλοι εξωγενείς παράγοντες είναι στοιχεία που μπορούν να παρατείνουν τη διάρκεια των σπουδών. Με δεδομένο ότι στα περισσότερα Μουσικά Εκπαιδευτικά Ιδρύματα τα μαθήματα γίνονται μία ή το πολύ δύο φορές ανά εβδομάδα, γίνεται σαφές ότι δεν είναι αρκετά ώστε να αφομοιωθεί από τον μαθητή η προβλεπόμενη ύλη. Αυτό σημαίνει πρακτικά ότι τα πέντε έτη σπουδών δεν καλύπτονται σε πέντε χρόνια αλλά πολλές φορές απαιτούνται περισσότερα. Επιπλέον, πέρα από τη βασική ύλη, ο μαθητής πρέπει να διδαχθεί μέσα στα έτη σπουδών του και τα υποχρεωτικά θεωρητικά μαθήματα, που είναι η Θεωρία της Βυζαντινής Εκκλησιαστικής Μουσικής, το Τυπικό, η Υμνολογία, η Μετρική, η Λειτουργική και η Ιστορία της Εκκλησιαστικής Μουσικής.
Τέλος, απαιτείται η στοιχειώδης γνώση της Θεωρίας της Ευρωπαϊκής Μουσικής και Σολφέζ. Ως στοιχειώδης γνώση ορίζεται από τις σχετικές διατάξεις η ολοκλήρωση των τριών πρώτων τάξεων των αντίστοιχων μαθημάτων. Να επισημάνουμε ότι τα μαθήματα αυτά είναι απαραίτητα για την απόκτηση του Πτυχίου Βυζαντινής Μουσικής, επομένως ο μαθητής οφείλει να τα έχει ολοκληρώσει (το πολύ) ένα τρίμηνο πριν τις τελικές πτυχιακές του εξετάσεις.
Οι πτυχιακές εξετάσεις
Απαραίτητη για την απόκτηση του Πτυχίου είναι η ακρόαση από ειδική επιτροπή. Στις πτυχιακές (ή απολυτήριες) εξετάσεις μπορεί να προσέλθει ο μαθητής έπειτα από πρόταση του διδάσκοντος καθηγητή. Όταν δηλαδή ο διδάσκων κρίνει ότι ο μαθητής βρίσκεται στο επιθυμητό επίπεδο και είναι έτοιμος να παρουσιαστεί ενώπιον της επιτροπής ώστε να αξιολογηθεί. Το πρόγραμμα των πτυχιακών εξετάσεων καταρτίζεται συνήθως από τον διδάσκοντα σε στενή συνεργασία με τον υποψήφιο. Αν και δεν υπάρχουν ρητές οδηγίες, συνήθως περιλαμβάνει μαθήματα των ανωτέρων τάξεων, όπως αργές δοξολογίες, πολυελέους, χερουβικά, κοινωνικά, ιδιόμελα του αργού στιχηραρίου κτλ.
Η επιτροπή είναι πενταμελής και διορίζεται από το Υπουργείο Πολιτισμού. Απαρτίζεται δε από τον Διευθυντή του εκπαιδευτικού ιδρύματος και έναν καθηγητή Βυζαντινής Μουσικής με πενταετή διδακτική προϋπηρεσία. Τα υπόλοιπα τρία μέλη πρέπει να είναι καθηγητές Βυζαντινής Μουσικής που δεν ανήκουν στο προσωπικό του συγκεκριμένου εκπαιδευτικού ιδρύματος ή μουσικοί εγνωσμένης αξίας. Προκειμένου η εξέταση να είναι έγκυρη, εκτός από την πενταμελή επιτροπή πρέπει να παρίσταται και εκπρόσωπος του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, ο οποίος όμως δεν έχει δικαίωμα ψήφου (βαθμολόγησης).
Κάθε μέλος της επιτροπής βαθμολογεί ξεχωριστά και ο μέσος όρος που προκύπτει από τη βαθμολογία αποτελεί τον τελικό βαθμό του Πτυχίου.
Οι διπλωματικές εξετάσεις
Ο κάτοχος Πτυχίου Βυζαντινής Μουσικής μπορεί να συνεχίσει τις σπουδές του στο Ωδείο ή τη Σχολή προκειμένου να αποκτήσει και το Δίπλωμα Βυζαντινής Μουσικής. Για να προσέλθει σε διπλωματικές εξετάσεις θα πρέπει να είναι γραμμένος στα επίσημα μαθητολόγια του Υπουργείου για δύο τουλάχιστον σχολικά έτη μετά από τις πτυχιακές εξετάσεις.
Δύο είναι τα σημεία που θα πρέπει να δώσουμε ιδιαίτερη έμφαση εδώ. Πρώτον ότι το Πτυχίο είναι προαπαιτούμενο προκειμένου κάποιος να αποκτήσει δικαίωμα για την απόκτηση Διπλώματος και δεύτερον ότι απαιτούνται τουλάχιστον δύο επίσημα έτη σπουδών μεταξύ της κτήσεως των δύο αυτών τίτλων σπουδών (Πτυχίου και Διπλώματος).
Αυτά τα τονίζουμε γιατί υπάρχουν περιπτώσεις που δεν τηρούνται και επί της ουσίας τελικά υποβαθμίζονται οι μουσικές σπουδές του μαθητή.
Σε περιπτώσεις μαθητών που αρίστευσαν στις διπλωματικές τους εξετάσεις (με «εξαιρετική ιδιοφυία»), μπορεί να απονεμηθεί από την Επιτροπή -με τέσσερις τουλάχιστον ψήφους- διάκριση Α΄ ή Β΄ Βραβείου.
Κόστος απόκτησης Πτυχίου και Διπλώματος Βυζαντινής Μουσικής
Ένα ερώτημα που πολύ συχνά ακούγεται είναι ποιο είναι το κόστος για την απόκτηση Πτυχίου και Διπλώματος Βυζαντινής Μουσικής. Γενικά, όπως και για οποιονδήποτε αναγνωρισμένο τίτλο σπουδών (πχ. Πτυχίο Πιάνου, Πτυχίο μονωδίας, κτλ.), υπάρχουν εξέταστρα για την παράσταση του τίτλου σπουδών. Τα εξέταστρα ποικίλλουν από Ωδείο σε Ωδείο αλλά ενδεικτικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι κυμαίνονται στα 600€ για το Πτυχίο και στα 700-800€ για το Δίπλωμα.
Επαγγελματικές προοπτικές
Όπως αναφέρθηκε στην αρχή, το Πτυχίο και το Δίπλωμα Βυζαντινής Μουσικής δεν είναι ισότιμα με πανεπιστημιακούς τίτλους σπουδών. Αυτό σημαίνει ότι δεν μπορεί ο κάτοχός τους να διοριστεί σε σχολείο ως καθηγητής μουσικής. Κάτι τέτοιο ίσχυε παλαιότερα αλλά από τη στιγμή που υπάρχουν απόφοιτοι πανεπιστημιακών σχολών με παιδαγωγική επάρκεια η σχετική ρύθμιση άλλαξε.
Επομένως, οι πτυχιούχοι και διπλωματούχοι Βυζαντινής Μουσικής μπορούν να εργαστούν ως δάσκαλοι σε Ωδεία και Σχολές Βυζαντινής Μουσικής αλλά κατά περίσταση και σε δημόσια μουσικά σχολεία ως καθηγητές μουσικής υπό ειδικές προϋποθέσεις.
Θέση ιεροψάλτου
Η απόκτηση Πτυχίου ή Διπλώματος Βυζαντινής Μουσικής δεν θεωρείται απολύτως απαραίτητο προσόν για να προσληφθεί κανείς ως ψάλτης σε ναό. Η πρόσληψη σε ναό (πρέπει να) γίνεται ύστερα από ακρόαση από ειδική επιτροπή, την Επιτροπή Κρίσεως Ιεροψαλτών. Η επιτροπή γνωμοδοτεί για την καταλληλότητα ή όχι του υποψηφίου, αφού λάβει υπόψη τους τίτλους σπουδών του, την καλλιφωνία, τη γνώση του τυπικού και άλλα στοιχεία της προσωπικότητάς του. Σύμφωνα με τον Κανονισμό της Εκκλησίας της Ελλάδος «Περί των Ιεροψαλτών και της καταστάσεως αυτών» (ΦΕΚ Α΄ 268/19.12.2006) οι ψάλτες ανάλογα με τα τυπικά προσόντα που διαθέτουν κατατάσσονται στις ακόλουθες κατηγορίες: α. Ιεροψάλτες που ψάλλουν εμπειρικά, β. Ιεροψάλτες που έχουν Πτυχίο τετραετούς φοίτησης σε αναγνωρισμένες Εκκλησιαστικές Μουσικές Σχολές ή φοιτούν σε Μουσική Σχολή, γ. Ιεροψάλτες που έχουν «Πτυχίο Ιεροψάλτου» ή «Πτυχίο Βυζαντινής Μουσικής» Σχολών αναγνωρισμένων από το Κράτος (πενταετούς φοιτήσεως), δ. Ιεροψάλτες που έχουν «Δίπλωμα Βυζαντινής Μουσικής» Σχολών αναγνωρισμένων από το Κράτος και ε. Ιεροψάλτες Μουσικολόγοι και Διδάκτορες Μουσικών Πανεπιστημιακών Σχολών.
Είναι απαραίτητο τελικά το Πτυχίο ή το Δίπλωμα Βυζαντινής Μουσικής;
Αναμφίβολα για κάποιον που θέλει να εργαστεί ως δάσκαλος εκκλησιαστικής μουσικής σε κάποιο Ωδείο ή Σχολή ή ως καθηγητής μουσικής σε μουσικό σχολείο, το «Δίπλωμα Βυζαντινής Μουσικής» είναι ένα απαραίτητο τυπικό προσόν. Αυτό βέβαια που στην πράξη έχει σημασία δεν είναι τα τυπικά προσόντα αλλά η ουσία του πράγματος. Το κατά πόσο δηλαδή έχει μάθει κάποιος να ψάλλει σωστά. Για να φτάσει, λοιπόν, κανείς στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναζητήσει και να μαθητεύσει κοντά σε καλούς, έμπειρους και καταξιωμένους δασκάλους. Και εξίσου καλό είναι να υπάρχει και το Πτυχίο, ως επίσημη πιστοποίηση των σπουδών του. Και μάλιστα, όπως και σε όλες τις μορφές της τέχνης, έχει μεγάλη σημασία να ετοιμαστείς για το Πτυχίο από καταξιωμένο στον χώρο δάσκαλο ή σε εκπαιδευτικό ίδρυμα που να ειδικεύεται στο συγκεκριμένο αντικείμενο. Και φυσικά να κριθείς τελικά από αντίστοιχα καταξιωμένη επιτροπή.
Στο «Σχολείον Ψαλτικής» δίνεται η δυνατότητα στους ενδιαφερόμενους να λάβουν Πτυχίο και Δίπλωμα αναγνωρισμένα από το Κράτος (ΦΕΚ 243/β/02-02-2017). Κάτι τέτοιο γίνεται μετά την ολοκλήρωση του προγράμματος σπουδών, το οποίο είναι βασισμένο στο επίσημο πρόγραμμα που ορίζεται από την Πολιτεία αλλά έχει εμπλουτιστεί με μια σειρά επιλεγόμενων μαθημάτων. Τα μαθήματα αυτά αποσκοπούν στην πολύπλευρη και υψηλή κατάρτιση των μελλοντικών ιεροψαλτών και δασκάλων εκκλησιαστικής μουσικής (για τα προγράμματα σπουδών του Σχολείου Ψαλτικής μπορείτε να ανατρέξετε εδώ).
________________________________
Πηγές:
Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού
Εθνικό Τυπογραφείο- ΦΕΚ
Βάλσαμος Νικόλαος, «Το νομικό καθεστώς της Σχολής Βυζαντινής Εκκλησιαστικής Μουσικής του Ωδείου Αθηνών και η (εν αγνοία;) παράκαμψη της ισχύος του από το Υπουργείο Πολιτισμού και Επιστημών (2004)
