Οι καταβασίες της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού είναι ποίημα του Κοσμά, Επισκόπου Μαϊουμά (8ος αι.). Η μελοποίησή τους από τον Μπαλάσιο ιερέα (17ος αι.) γνώρισε μεγάλη διάδοση στο παρελθόν, μέχρι που αντικαταστάθηκε από την πιο συνοπτική εκδοχή του Πέτρου Λαμπαδαρίου (†1778).
Σαφώς ο Μπαλάσιος συνέδραμε στο να αποκτήσουν οι καταβασίες της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού τη σημερινή τους μορφή. Παρόλα αυτά στον Μπαλάσιο θα συναντήσουμε και στοιχεία από παλαιότερες μελοποιήσεις των καταβασιών (Γερμανού Νέων Πατρών, Χρυσάφη του Νέου, Θεοφάνη του Καρύκη και άλλων) που πιθανότατα θα μας ξενίσουν. Υπάρχουν καταλήξεις σε απρόσμενους φθόγγους και η φωνητική έκταση είναι αρκετά μεγάλη (κάτω δι – άνω πα). Η συμμετρία του μέλους και ο τρόπος που χωρίζονται τα κώλα μπορεί να μας προβληματίσουν (π.χ. «Ἔκνοον πρόσταγμα τυράννου, δυσσεβοῦς λαοὺς ἐκλόνησε»). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι αργές και οι μικτές θέσεις (π.χ. «ὑφ’ οὗ τὸ τοῦ Σταυροῦ», «προδιετύπου σαφῶς») καθώς και οι θέσεις που στα αυτιά του σύγχρονου ψάλτη -εν πρώτοις- ηχούν παράτονα (π.χ. «τῷ Ἰσραὴλ πεζεύσαντι», «καὶ τριημέρῳ ἐγέρσει»).
ΟΙ καταβασίες εξηγήθηκαν από τον κώδικα ΕΒΕ 946[1]. Κατά την εξήγηση ακολουθήθηκε η μέθοδος της αντιπαραβολής, που προτείνεται από τον ίδιο τον Χρύσανθο. Ως πρότυπο χρησιμοποιήθηκαν κυρίως οι εξηγήσεις του Γρηγορίου Πρωτοψάλτου και του Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος ενώ σημαντικό βοήθημα στάθηκε το χειρόγραφο «Κουτλουμουσίου 440», που περιέχει εξηγημένες τις δύσκολες θέσεις των καταβασιών σε μια γραφή ελαφρώς προγενέστερη των τριών διδασκάλων.
ΠΗΓΕΣ (ενδεικτικά)
Χειρόγραφα
ΕΒΕ 946, Ειρμολόγιο Μπαλασίου ιερέως
ΕΒΕ 967, Ειρμολόγιο Μπαλασίου ιερέως
Κουτλουμουσίου 440, Ειρμολόγιο Μπαλασίου ιερέως
Mingana 5, Ειρμολόγιο Πέτρου Λαμπαδαρίου, Ανθολογία
ΜΠΤ 704, Ανθολογία της Παπαδικής
Γενναδείου 805, Ειρμολόγιο Πέτρου Λαμπαδαρίου
Έντυπα
Πέτρου Πελοποννήσιου, Δοξαστάριον, Βουκουρέστι 1820 (φωτ. ανατ. Αθήνα 2000).
Πέτρου Πελοποννησίου, Αναστασιματάριον, (Πέτρος Εφέσιος), Βουκουρέστι 1820
(φωτ. ανατ. Αθήνα).
Ιωάννου Λαμπαδαρίου και Στεφάνου Α΄ Δομεστίκου, «Πανδέκτη της Ιεράς Εκκλησιαστικής Υμνωδίας του Όλου Ενιαυτού», τ. 1 Εσπερινός, Κωνσταντινούπολη 1850 (φωτ. ανατ. Κατερίνη 2013).
Ιωάννου Λαμπαδαρίου και Στεφάνου Α΄ Δομεστίκου, «Πανδέκτη της Ιεράς Εκκλησιαστικής Υμνωδίας του Όλου Ενιαυτού», τ. 2 Όρθρος, Κωνσταντινούπολη 1851 (φωτ. ανατ. Κατερίνη 2013).
Πέτρος Πελοποννήσιος, Πέτρος Βυζάντιος, Ειρμολόγιον των Καταβασιών μετά του Συντόμου Ειρμολογίου, (Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ), Κωνσταντινούπολη 1825 (φωτ. ανατ. Αθήνα 2005).
Γρηγορίου Πρωτοψάλτου, Ειρμολόγιον καλοφωνικόν, Κωνσταντινούπολη, 1835.
[1] Στο χειρόγραφο ΕΒΕ 946 στο κείμενο της α΄ ωδής αναγράφεται «τῷ Ἰσραήλ πεζεύοντι». Στην εξήγηση που παρουσιάζεται εδώ, όμως, προτιμήθηκε η πιο γνωστή και συνηθισμένη γραφή «τῷ Ἰσραήλ πεζεύσαντι».
