Καταβασίες της Θεοτόκου, Μπαλασίου ιερέως. Εξήγηση Κωνσταντίνου Φωτοπούλου.

Εισαγωγή

Οι καταβασίες της Θεοτόκου «Ανοίξω το στόμα μου» είναι οι καταβασίες που ψάλλονται με τη μεγαλύτερη συχνότητα κατά τη διάρκεια του έτους. Ως ποιητής των ειρμών φέρεται ο Ιωάννης μοναχός ο οποίος είναι πιθανό να ταυτίζεται με τον Ιωάννη Δαμασκηνό (8^ος αι.).

Το ειρμολογικό μέλος (αργό και σύντομο) είναι ένα είδος που από τη φύση του δεν προσφέρεται για μουσικούς πειραματισμούς και για αυτό η εξέλιξή του μέσα στους αιώνες είναι αργή. Ο Μπαλάσιος ιερεύς (17^ος αι.), βασίστηκε σε παλαιότερες μελοποιήσεις και παρατηρούμε ότι από την εποχή του και μέχρι τις μέρες μας ο γενικός κορμός και χαρακτήρας των καταβασιών παρέμεινε ο ίδιος. Εντούτοις, καθώς με το πέρασμα του χρόνου άλλαξε σε ένα βαθμό η αίσθησή μας για το τι είναι παράτονο και τι όχι, είναι πιθανό κάποια σημεία των καταβασιών να μας ξενίσουν.[1]

Ενδιαφέροντα σημεία

Η ύπαρξη σπανίων θέσεων, οι ασυνήθιστες για εμάς μελωδικές πορείες και συνδέσεις καθώς και η άμεση σχέση των καταβασιών του Μπαλασίου με τη σύγχρονη ψαλτική πράξη είναι στοιχεία που κεντρίζουν το ενδιαφέρον μας. Ενδεικτικά θα εξετάσουμε τρία αποσπάσματα από τις καταβασίες.

Α)«Τοὺς σοὺς ὑμνολόγους Θεοτόκε». Είναι θαυμαστός ο τρόπος με τον οποίο η προφορική πατριαρχική παράδοση διέσωσε παλαιά ψαλτικά στοιχεία που δεν έτυχε να περάσουν στην έντυπη παράδοση. Ο Μπαλάσιος  και οι περισσότεροι πατριαρχικοί ψάλτες του 20^ου αιώνα στη λέξη «Θεοτόκε» καταλήγουν στον Βου. Αντίθετα στα έντυπα Ειρμολόγια του Πέτρου Λαμπαδαρίου (+1778) και κατ΄ επέκτασιν του Ιωάννου Πρωτοψάλτου (+1866) η κατάληξη γίνεται στον Δι.

Μπαλασίου ιερέως:

Πέτρου Λαμπαδαρίου:

Ιωάννου Πρωτοψάλτου:

Δημοσθένους Παϊκοπούλου:

Β) «ἔσχες ἐν μήτρᾳ». Η έναρξη της θέσης από τον βου στη συλλαβή «σχες» και η κατάληξή της στον κε στη συλλαβή «τρα» μας θυμίζουν κυρίως τα σύντομα στιχηραρική μέλη του γ΄ ήχου. Η ενσωμάτωση αυτής της θέσης στον λέγετο μπορεί να μας ξαφνιάσει και να μας βγάλει εκτός ήχου.

Μπαλασίου ιερέως:

Πέτρου Λαμπαδαρίου (Αναστασιματάριο Πέτρου Εφεσίου):

Την ίδια γραμμή ο Μπαλάσιος την χρησιμοποιεί και άλλες φορές με ασυνήθιστο  τρόπο όπως μπορούμε να δούμε για παράδειγμα και στην ζ΄ ωδή των καταβασιών της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού.

Γ) «ἀνδρείως πατήσαντες». Πρόκειται για μια  θέση που από τον Πέτρο Λαμπαδάριο και εξής  έπαυσε να χρησιμοποιείται. Όμως, είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι αυτή η θέση έφτασε στις μέρες μας στη σύντομη εκδοχή της, την οποία συναντάμε  σε σύντομα ειρμολογικά μέλη του δ΄ ήχου.

α. Θέση από Ειρμολόγιο Πέτρου Βυζαντίου

β. Διπλασιασμός χρόνων

γ. Ανάλυση

Ποιητικό κείμενο

Το ποιητικό κείμενο του  χειρογράφου από το οποίο έγινε η εξήγηση έχει κάποιες λιγότερο γνωστές εκδοχές των στίχων, ορθογραφικά και συντακτικά λάθη, ενώ αναφέρεται στην εορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Στην εξήγηση που θα βρείτε στη συνέχεια τα λάθη αυτά έχουν διορθωθεί και χρησιμοποιείται το σύνηθες ποιητικό κείμενο που ψάλλεται σε πιο γενικές περιπτώσεις[2].

Οι όποιες αλλαγές έγιναν στο ποιητικό κείμενο δεν επηρέασαν καθόλου το μέλος των καταβασιών. Η μόνη περίπτωση που η αλλαγή του ποιητικού κειμένου επέβαλε χρήση άλλης μουσικής γραμμής ήταν  η αντικατάσταση της λέξης «στέφανον» με τη συντακτικά ορθότερη και συνηθέστερη λέξη «στεφάνων». Σε αυτή την περίπτωση στην εξήγηση παρατέθηκαν και οι δύο εκδοχές.

Μέθοδος εξήγησης

Η εξήγηση βασίστηκε στον κώδικα Ιβήρων 968 που έχει γραφεί από τον μαθητή του Μπαλασίου, Αντώνιο ιερέα (17^ος αι.) και για την εκδοχή με τη λέξη «στεφάνων» χρησιμοποιήθηκε ο κώδικας ΕΒΕ 967. Η μέθοδος και η ορθογραφία που ακολουθήθηκε είναι η προτεινόμενη από τους τρεις διδασκάλους ενώ χρήσιμες στάθηκαν και οι εξηγήσεις θέσεων που βρίσκονται στον κώδικα Κουτλουμουσίου 440.

ΠΗΓΕΣ (ενδεικτικά)

Χειρόγραφα

Αγ. Παύλου 13, Ειρμολόγιο Μπαλασίου ιερέως

ΕΒΕ 946, Ειρμολόγιο Μπαλασίου ιερέως

ΕΒΕ 967, Ειρμολόγιο Μπαλασίου ιερέως

Ιβήρων 968, Ειρμολόγιο Μπαλασίου ιερέως

Κουτλουμουσίου 440, Ειρμολόγιο Μπαλασίου ιερέως

Γενναδείου 805, Ειρμολόγιο Πέτρου Λαμπαδαρίου

Mingana 5, Ειρμολόγιο Πέτρου Λαμπαδαρίου, Ανθολογία

ΜΠΤ 704, Ανθολογία της Παπαδικής

Έντυπα

Πέτρου Πελοποννήσιου, Δοξαστάριον, Βουκουρέστι 1820 (φωτ. ανατ. Αθήνα 2000).

Πέτρου Πελοποννησίου, Αναστασιματάριον, (Πέτρος Εφέσιος), Βουκουρέστι 1820
(φωτ. ανατ. Αθήνα).

Ιωάννου Λαμπαδαρίου και Στεφάνου Α΄ Δομεστίκου, «Πανδέκτη της Ιεράς Εκκλησιαστικής Υμνωδίας του Όλου Ενιαυτού», τ. 1 Εσπερινός, Κωνσταντινούπολη 1850  (φωτ. ανατ. Κατερίνη 2013).

Πέτρου Πελοποννησίου, Πέτρου Βυζαντίου,  Ειρμολόγιον των Καταβασιών μετά του Συντόμου Ειρμολογίου, (Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ), Κωνσταντινούπολη 1825 (φωτ. ανατ. Αθήνα 2005).

Ιωάννου Πρωτοψάλτου, Ειρμολόγιον Καταβασιών του όλου ενιαυτού αργόν τε και σύντομον (ακριβής ανατύπωσις από την έκδοσιν της κωνσταντινουπολεως του έτους 1903), εκδόσεις Ρηγόπουλου, Θεσσαλονίκη 1998.

Παϊκοπούλου Δημοσθένους, Πανδέκτη Εκκλησιαστικής Μουσικής, τόμος Δ΄ Ειρμολόγιον, Αθήναι 2013

Εγκόλπιον Αναγνώστου και Ψάλτου, έκδοσις Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, έκδοσις Ζ΄ 2009.

[1] Οι «παράτονες» θέσεις είναι οι εξής: «καὶ πληρωθήσεται»,  «τῇ βασιλίδι μητρί», «θίασον», «πνευματικόν» (συναντάται έτσι και στο ειρμολόγιο του Πέτρου Λαμπαδαρίου), «ἔσχες ἐν μήτρᾳ», «δεῦτε τὰς χεῖρας», «τὸν ἐξ αὐτῆς», «Θεὸν δοξάζοντες», «διεσώζετο».

[2] Τα σημαντικότερα σημεία που πραγματοποιήθηκαν αλλαγές στο ποιητικό κείμενο είναι τα εξής: «ταύτης τὰ θαύματα» αντί για «ταύτης τὴν σύλληψιν», «ἡ ζῶσα» αντί για «ὠς ζῶσα», «καὶ ἐν τῇ θείᾳ δόξῃ σου» αντί για «ἐν τῇ σεπτῇ συλλήψει σου», «ἐπὶ τῇ θείᾳ δόξῃ σου» αντί για «ἐν τῇ σεπτῇ συλλήψει σου», «σωτηρίαν βραβεύοντα» αντί για «τὴν εἰρήνην βραβεύουσα», «δοξάζοντες» αντί για «δοξάσωμεν», «χαίροντες ἔψαλλον» αντί για «ἔχαιρον ψάλλοντες», «διεσώσατο» αντί για «διεσώζετο».